نجمین جلسه از نمایش فیلم‌های مستند که با همکاری انجمن مستندسازان سینمای ایران و سینماتک قلهک برگزار می‌شود شب گذشته با نمایش «اجاره نشینی» به کارگردانی ابراهیم مختاری به پایان رسید و سپس نشست دیدار حضوری این فیلم‌ساز و تماشاگران برگزار شد.
در این نشست، مختاری با اشاره به این که فیلم یاد شده یکی از بخش‌های یک مستند سه قسمتی به نام «سرپناه» است گفت: «این فیلم‌ها درباره سه موضوع مرتبط با هم (اجاره‌نشینی، اراضی شهری و مهاجرت) ساخته شد و سفارش‌دهنده آن وزارت مسکن بود که البته با امکانات تلویزیون به مرحله تولید رسید.»
بر اساس گفته‌های این مستندساز، ساخت قسمت مربوط به اراضی شهری برعهده فریدون جوادی بوده و بخش مربوط به مهاجرت توسط محمد تهامی نژاد کارگردانی شده است: «زمانی که این مستند ساخته شد کارمند تلویزیون و مستاجر بودم. و شاید یکی از دلایلی که باعث شد جلب چنین سوژه‌ای شوم نگرانی‌ام نسبت به شرایطی بود که آن زمان وجود داشت.»
مختاری سپس در بخش دیگری از این نشست با اشاره به تجربه‌های قبلی خود در این زمینه گفت: «احساس خودم این بود که در بین شکل‌های مختلف مستندسازی سرگردان هستم. اما زمانی که یکی از فیلم‌هایم (مستند «نان بلوچی») را همراه با تماشاگران دیدم به این نتیجه رسیدم که میان مستندهایی که تا آن زمان ساخته بودم رویکرد بازسازی و تعریف کردن داستان، پررنگ‌تر از سایر رویکردهاست.» وی افزود: «یکی از مهم‌ترین کارهایی که باید انجام می‌شد تبدیل حجم زیاد پژوهش‌های انجام شده به فیلم بود. و این در حالی بود که کارگردانی چنین فیلمی بیش‌تر به رویدادهای عینی نیاز داشت تا اطلاعات مکتوب. به همین دلیل از پژوهش‌گر فیلم که متن مفصلی هم نوشته بود خواهش کردم بخشی از معضلات اجاره‌نشینی جامعه را به من و سایر همکاران پروژه نشان بدهد.»
مختاری گفت: «اولین برخورد عینی من با این موضوع، تصویر دردناک خانوادههایی بود که به دلیل نداشتن سرپناه، زیر پل‌ها زندگی می‌کردند و به دلیل نداشتن درآمد کافی مجبور بودند به حکم دادگاه، مبنی بر تخلیه منزل استیجاری خود گردن بنهند.» این مستندساز پر سابقه در بخش دیگری از این نشست و در پاسخ به نحوه ورود دوربین به حریم خانه‌هایی که در فیلم به نمایش گذاشته شده گفت: «اگر دوربین، بدون مقدمه وارد خانه‌ها می‌شد امکان داشت واکنش آدم‌ها را تحت تاثیر قرار بدهد. به همین دلیل پس از پیدا کردن خانوادههایی که درگیر معضل اجاره‌نشینی بودند و هماهنگی اولیه با آن‌ها فیلم‌برداری شروع می‌شد که خود این نکته، حکایت از فرآیند طولانی و خسته‌کننده‌ای دارد.»
مختاری افزود: «مسئولان وزارت مسکن به این نتیجه رسیده بودند که وضعیت اجاره‌نشینی و مسکن به مرحله بحرانی رسیده و برای رفع چنین مشکلی به فیلم‌هایی نیاز داشتند که بتواند تصمیم نمایندگان مجلس و سایر مسئولان را برای همکاری در این موضوع جلب کند.» وی گفت: «با وجود تحقق انقلاب اسلامی و فروپاشی نظام گذشته، دولت هم‌چنان قانون موجر و مستاجر (مصوب سال ۱۳۵۶) را اجرا می‌کرد و وجود حفره‌های قانونی در این مصوبات قدیمی باعث شده بود در آغاز دهه ۱۳۶۰ مستاجرها خانه‌ها را تخلیه نمی‌کردند و در عین حال از افزایش اجاره‌بها نیز سر باز می‌زدند.»
مختاری هم‌چنین با اشاره به تصمیم دولت برای اجرای صریح قانون موجر و مستاجر افزود: «اغلب مستاجرها باور نمی‌کردند که صاحبخانه‌ها بتوانند اسباب‌شان را به خیابان بریزند ولی این حقیقت داشت و آن‌ها مجبور بودند با واقعیت کنار بیایند.» وی گفت: «برای جلوگیری از اجرای این قانون نیاز بود صحنه‌های تلخ و آزاردهنده تخلیه منزل و فروپاشی خانواده‌ها به نمایش گذاشته شود. به همین دلیل در جست‌وجو میان پرونده‌ها به سراغ آدم‌هایی می‌رفتیم که با پی‌گیری و جدیتی بیش از سایرین به دنبال تخلیه خانه و بیرون کردن مستاجرها بودند. و این در حالی بود که بعضی از صاحبخانه‌ها به محض مواجهه با دوربین فیلم‌برداری نرم می‌شدند و از خواسته خود چشم‌پوشی می‌کردند!»
مختاری سپس با اشاره به تغییرات قانون موجر و مستاجر در طول سال‌های گذشته گفت: «از جمله تاثیراتی که ساخته شدن این فیلم‌ها در پی داشت اضافه شدن ماده عسر و حرج به این قانون بود. یعنی اگر اثبات می‌شد که مستاجر توانایی پرداخت اجاره‌بها را ندارد این اجازه به او داده می‌شد که بتواند به زندگی در همان محل ادامه بدهد.» وی گفت: «از این که در واقعیت صحنه‌ای تغییر ایجاد کنم پرهیز داشتم ولی باید مسیر دراماتیک ماجرا را پیدا می‌کردم و جزییات را به آن اضافه می‌کردم.»
مختاری با اشاره به این که مستند «اجاره‌نشینی» با امکانات فیلم‌برداری شانزده میلیمتری و تنها با یک دوربین ساخته شده افزود: «از آن‌جا که نوارهای ویدئو، تازه در حال ورود به چرخه تولید تلویزیون بود پیشنهاد دادیم به دلیل حجم بالای تصاویر مورد نیاز، امکانات ویدئو در اختیار ما گذاشته شود. تصمیم گرفته بودیم پس از بازبینی نماها دوباره روی آن‌ها ضبط کنیم. اما خوش‌بختانه با دادن نگاتیو شانزده میلیمتری برای ساخت این فیلم‌ها موافقت شد و به این ترتیب نگاتیو جایگزین نوارهای ویدئو شد.» وی گفت: «اگر تصویر این فیلم‌ها روی نوار ویدئو ضبط شده بود امکان داشت بخش عمده‌ای از آن‌ها امروز پاک شده باشد و دیگر تصویر مستندی در این زمینه وجود نداشت که بتوان به آن استناد کرد.»
مختاری در بخش دیگری از این نشست ضمن اشاره به کارگردانی مشترک این فیلم با همکاری کیوان کیانی گفت: «من در زمان فیلم‌برداری معمولاً کمی جلوتر از کیوان کیانی، کنار فیلم‌بردار می‌ایستادم و اگر نکته‌ای به ذهنم می‌رسید یا صحنه‌ای را می‌دیدم که به درد فیلم می‌خورد به او می‌گفتم.» وی افزود: «البته فیلم‌بردار آزاد بود که بر اساس صلاح‌دید خود از صحنه‌ها فیلم‌برداری کند اما از آن‌جا که من و همکارم با دو چشم و کمی آزادانه‌تر سوژه را دنبال می‌کردیم این امکان وجود داشت که ثبت بعضی لحظه‌ها را به فیلم‌بردار گوشزد کنیم.» مختاری گفت: «زمانی که این فیلم ساخته می‌شد حقوق ماهانه من حدود هزار تومان بود ولی با این وجود اجاره چندان زیادی پرداخت نمی‌کردم و صاحبخانه خیلی خوبی داشتم که سعی نمی‌کرد به من فشار بیاورد.»
وی افزود: «از نظر ذهنی می‌دانستم در چه وضعیتی قرار دارم و می‌دانستم اگر آن خانه را تخلیه کنم دیگر نمی‌توانم جای دیگری اجاره کنم.» مختاری هم‌چنین با اشاره به تاثیر این فیلم بر تحلیل بحران حاکم بر اجاره‌نشینی گفت: «متوجه شده بودم که وقتی هزینه زندگی از درآمد پیشی بگیرد بحران در شکننده‌ترین وضعیت خود قرار خواهد گرفت. و این نکته را از طریق مقایسه حقوق ماهانه خودم با هزینه‌های جاری می‌فهمیدم.» وی گفت: «ساخته شدن این فیلم باعث شد به فکر بیافتم خانه بخرم. و با پس‌انداز اندوخته کوچکم در بانک مسکن موفق شدم وام بگیرم و صاحبخانه شوم!»
نمایش آثار مستند که با همکاری انجمن مستندسازان سینمای ایران برگزار می‌شود یک‌شنبه آینده (چهاردهم آبان) با نمایش مستند «تاکسی تهران» (ساخته بهمن کیارستمی) در سینماتک قلهک ادامه خواهد یافت.