همایون امامی
منتقد و مستندساز
مطالعه‌ی جدی تاریخ نیازی جدیست تا به مدد آن تجارب تاریخی از نسلی به نسلهای بعد منتقل شود؛ خوشبختانه در سینمای مستند چند سال اخیر رویکردی شکل گرفته تا در پرتو نگاهی علمی و فارغ از تنگ‌نظری‌ها و یا شیفتگی‌های رایج رخدادهای تاریخ معاصر ایران را به نقد و بررسی بنشیند.
شروع این حرکت با خانه مستند انقلاب اسلامی بود و فیلمهایی چون “محاکمه”، “رزم‌آرا یک دوسیه مسکوت” و “اشغال” فیلمهایی ارشمند که بی تردید اعتباری برای خانه سینمای مستند به مثابه یک نهاد شناخته شده و رسمی محسوب می‌شوند.
جریانی که متأسفانه دیر نپایید و در شرایطی که امید می‌رفت با همین دید باز تاریخی گوشه‌های مبهم مانده دیگری از تاریخ معاصر ایران به نمایش درآید متوقف ماند. امری که پیش‌بینی آن دور از ذهن نبود.توقف تولید مستندهای جدی تاریخی اگر چه در خانه مستند متوقف شد، ولی در بین دیگر مستندسازان سینمای ایران ادامه یافت.
فیلم ارزشمند ” رویای سیاه ” نمونه‌ای از این دست فیلمهاست که می‌کوشد به شیوه‌ای آرشیوی، از ابتدای کشف نفت در جهان و ایران با ما بگوید و روند دست درازی بیگانگان که با امتیاز دارسی در زمان قاجار صورت می‌پذیرد را تا قائله‌ی ملی شدن نفت و برکناری دکتر مصدق و کودتای ۲۸ مرداد سال ۳۲ را تا وقوع انقلاب و موقعیت متفاوت آن در سالهای پس از خیزش سال ۵۷ را به تصویر کشد.
فیلم که تاریخ نقش نفت در معادله‌های سیاسی و افت و خیزهای اجتماعی ایران را از دید دکتر محمدعلی موحد مورخ و حقوقدان برجسته ایرانی روایت می‌کند از آنجا که در جستجوی تصویری‌اش برای پوشش روایت دکتر موحد، از رخدادهایی که خود او شاهد و ناظر و گاه عامل آن بوده است تا سطح بسیار بالایی افزایش می‌دهد ارزشمند تلقی می‌شود. امری که در نمایش بسیاری از فیلمها و عکسهای آرشیوی خبری ارزش خود را آشکار می‌سازد.
به موازات صحبت‌های دکتر موحد که به صورت همزمان صورت پذیرفته و محوریت فیلم را تشکیل می‌دهد،گفتار متن به صورت میان‌نویس در فیلم ظاهر می‌شود که با سرشت تصویری خود ترکیب واحدی با وجه دیداری فیلم را به نمایش می‌گذارد.
” رویای سیاه” در عین حال می‌کوشد پرتو دیگری بر بحث ملی شدن صنعت نفت بیفشاند و آنرا فارغ از نگاهی تعصب‌آمیز به نقد بکشد. اگر چه عطارپور در نقد پدیده ملی شدن نفت محتاط عمل کرده و از ورود و اشاره به پاره‌ای جزئیات باز می‌ماند؛ ولی به رغم این موارد فیلم “رویای سیاه” از آن دست فیلمهایی است که باید به عنوان یکی از بهترینهای جشنواره مورد اشاره قرار گیرد.