پیرهای بیست و دو سه ساله‌ی ما !

چهارشنبه ۲۰ بهمن, ۱۴۰۰

 

پیرهای بیست و دو سه ساله‌ی ما !

(در احوال ساخته شدن فیلم “زندگی همین است“)

پیروز کلانتری

“نسلی هستیم که بچگی‌مون نصفه شب­‌ها توی بغل باباهامون سرمون به نرده­‌های راه­‌پله می­‌خوره و از خواب بیدار می­‌شیم. می‌دوییدیم توی زیرزمین­‌ها. همسایه­‌هامونو می‌­زدن، شیشه­‌های خونه­‌مون می­‌ریخت، لوسترهامون می­‌افتاد.”

                                                                                                                                  پیام

“خانواده‌ی کاملا مذهبی داشتم؛ همه­‌شون در دوره‌ی انقلاب شرکت داشتن. جنگ که شد پدرم نظامی بود و به منطقه رفت. همیشه احساس می­‌کردم حق من یک­‌جوری داره پایمال می‌شه. از همون دوره‌ی کودکی همیشه دلم می­‌خواست وکیل بشم.”

نرگس

“توی دوره‌ی راهنمایی با بابام ـ خدا بیامرزدش، شهید شد ـ می­‌رفتیم توی تظاهرات. یک پرچم می‌­دادن دست‌مون، بهمون می­‌گفتن آمریکا مواظب شماست و داره نگاه‌تون می­‌کنه. من این‌جوری می­‌ایستادم، خُب!؟ راست می­‌ایستادم که اگه دارن نگاه‌مون می‌کنن با ماهواره، راست باشم.”

                                                                                                                                ابراهیم

 

نیما شعری دارد کوتاه و چند خطی که در آن گاو نری – “کک­کی” – در بیشه گم شده و نعره می‌­کشد. برای من نعره‌ی “کک­کی” هم نشان‌گر ترس او از تنها و گم­شدن­‌اش است و هم آوایی است در بیان یک رهایی و لاقیدی شیرین، در پس ِ همان تنها شدن و گریز از تکرار قید برگشتن هر روزه­ به خواب­گاه دائمش.

سال ۱۳۸۰ که در پی ساختن فیلمی درباره‌ی تحصیل جوانان ایرانی خودم را محدود کردم به دانشگاه، آن­‌ هم در تهران و دانشجوهای حقوق و علوم سیاسی و یک جمع پنج‌­نفری، لااقل در سه تا از بچه­‌ها (ابراهیم و پیمان و نرگس، این کودکی کرده­‌های دهه‌ی ۶۰) با همان احوال شعر نیما مواجه شدم. گوش و چشم شدم برای شنیدن و دیدن ذهنیت و گذران دانشجوهایی که از فشار سیاست­‌ورزی و فعالیت­ در انجمن­‌های اسلامی و تألم واقعه‌ی تیر ۸۸ جدا شده بودند و هم‌چون گاو نیما (بلانسبت که لازم نیست؟!) گمگشته‌ی دوری از احوال آشنای سابق بودند و شلنگ­‌تخته ­انداز لاقیدی تازه و کشف احوال فردی و “من” نا آشنای خود.

این فضا در آن سال فضایی نادیده و در حاشیه بود، در فضای غالب و جمعی آسه‌­برو آسه‌­بیاهای توی چشم خور برای هر ناظر حتی نا آشنا و در گذری. در سال­‌های بعد کم‌­وبیش می‌­دیدم و می‌­شنیدم که این فضای گم و کوچک دارد بزرگ­‌تر و جدی‌­تر می­‌شود.

پسرهای فیلم را راحت پیدا کردم. مهدی یزدانی‌خرم کمک زیادی کرد. ابراهیم و پیمان و روزبه دانشجوی حقوق و علوم سیاسی و پیام نویسنده بود، که شال و کلاه هم کرده بود برای رفتن به آمریکا ـ که مادرش آن­جا بود ـ در فیلم می­‌گوید شاید بتواند دوست دختر قدیمش را در آن­جا پیدا کند! روزبه تازه داشت جسم و جان از آزار سه ماه گرفتاری پر فشار و سخت می‌­رهاند. دوره‌ی ساخته شدن فیلم برایش دررویی شده بود برای دور شدن از آن احوال، و یک خوش­حالی من در جریان ساختن فیلم این بود که زندگی فیلم دارد بلافصل به­‌ درد زندگی آدم جلوی دوربین می‌خورد. پیمان و ابراهیم، این شبیه‌ترین‌ها به “کک­کی” نیما، هنوز در حال پوست‌­انداختن از احوال سال­‌های سیاست‌ورزی­‌شان در انجمن اسلامی و دور شدن از تب‌­وتاب پیشرو انگاری خود بودند. خیلی درگیر درک و دریافت “من ِ اجتماعی” شان بودند؛ این قصه و قضیه که تو خودت را بجو تا بتوانی درست در جامعه و سیاست جایت را پیدا کنی و دور شوی از موقعیت عمله‌ی حاضرآماده بودن برای جریانات سیاسی موجود.

دختر فیلم را اما سخت پیدا کردم. می‌­خواستم در همان احوال پسرها باشد و دختر این‌چنینی با این درجه از خودآگاهی و لاقیدی و سخنوری نمی‌­دیدم. پیام در فیلم می‌­گوید دخترها می­‌آیند دانشگاه برای این­که شوهر کنند و پسرها می­‌آیند این­جا برای سکس کردن. من اما آن روزها (۱۴ سال پیش را می­‌گویم) مدام به دخترهایی برمی­‌خوردم که از قید دورباش کورباش‌های خانه و محله و شهر و برادر و پدر سخت‌گیر جدا شده بودند و آمدن به دانشگاه، مثل رفتن زن ایرانی به خارج از کشور، برایشان سرفصل یک­‌جور شکوفایی و طلب و کسب موقعیت فردی و اجتماعی بود و روشن بود که در این احوال، راحت تن به سیاست­‌ورزی جوانانه‌ی رمانتیک پرخطر با حاصل ستاره‌­دار شدن و تصفیه و اخراج نمی­‌دادند.

ابراهیم و پیمان و دیگران شبیه آن­‌ها، همچون شمایل­‌های آشنای قدیمی­‌شان، متصل به عادات گذشته زندگی در آینده را نشان کرده بودند و من دخترهایی را می‌دیدم که چسبیده بودند به موقعیت و امکانات “حال”، که تصویری بود بسیار شفاف‌­تر از آن گذشته و آینده. نهایتا به نرگس رسیدم که در جمع و جرگه‌ی ابراهیم و پیمان بود و البته او هم در فیلم بیش­تر بیانگر ذهن اکنونش باقی ماند و پرده­‌پوشی کرد و راه به بیان ذهنیت مکنونش نداد.

 

“روز اولی که اومدم دانشگاه با خودم کیف آوردم، ورق سفید آوردم، دیکشنری آوردم. گفتم حتما باید برم که درس بخونم. فکر می­‌کردم درس که می­‌خونم بعد از چهار سال برای خودم کسی می‌شم، کاره‌­ای می‌شم. به مردم خدمت می­‌کنم. اما الان نظرم خیلی تغییر کرده. یک تقسیم‌­بندی از آدما دارم. آدما یا من­‌اند یا دیگرانند. فردیتم برام خیلی مهم شده. مهم نیست که مردم چی می‌گن، چی می‌خوان از دانشجو. دانشجو اونی نیست که مردم می‌گن، حتی اونی که دانشجوها هم می‌گن نیست؛ اونی که استادهام می‌گن نیست، اونی‌یه که خودش باور می­‌کنه.”

                                                                                                                                 پیمان

“ابراهیم جعفریانی! خب؟! خودشو تعریف می­‌کنه، می­‌دونه دنبال چیه، و فهمیده که اول خودش مهمه. به شوخی می‌گم حضرت کلینتون می‌گه: اول خودم، بعد خونواده­‌م، بعد اقوامم، بعد همشهریام.”

                                                                                                                                ابراهیم 

نگاه که می­‌کنم انگار دهه­‌های ۲۰ و ۴۰ و ۶۰ و تا حدودی ۱۳۸۰ گره خورده به حادترین وقایع سیاسی و کشاکش‌­ها و جابه­‌جایی‌های اجتماعی ما، و انگار دهه‌­های میانی آن­ها (۳۰، ۵۰ و ۷۰، و از قرار ۱۳۹۰) دوران قرار و استراحت و نفس تازه کردن برای ورود به التهاب در دوران و دهه‌ی تازه‌ی بعدی است! بچه­‌های “زندگی همین است” هم در دهه‌ی ۶۰ کودکی کرده و شکل گرفته بودند و حالا خود را برای دهه‌ی ۸۰ آماده می­‌کردند، آن­‌هم در احوالی که روحیه و رفتار و ذهنیت نو اندیشان اواخر دهه‌ی ۴۰ راه­‌شان می‌­برد. حتی پیام هم که غیر سیاسی و دور از احوال بقیه بود و ساز خود را در فیلم می­‌زد، غبطه به احوال و آدم­‌های دور ِدهه‌ی ۴۰ می­‌خورد:

“ترکیب جوون رو که می­‌شنوم بگم به چی فکر می‌­کنم. بچه‌هایی که خط ریش تا این­جا دارن، موهای بلند فرفری ژولیده، کاپشن­‌های یقه این­قدری تنگ، شلوارهای پاچه گشاد. جوون­‌های دهه‌ی چهل! (می­‌خندد) اما الان­‌ها خبرهای دیگه­‌ای‌یه ظاهرا”. جوونی دیگه این‌طوری نیست. یکبار هم گفتم بهتون. من دیگه خودمو جوون نمی­‌دونم. خیلی پیر شدیم. تا چشمونو باز کردیم، یک­روز ۱۳ ساله بودیم، فرداش شدیم پیرمرد ۱۴ ساله.”

حضور و حرف‌­های ابراهیم و پیمان و نرگس در فیلم از سویی سرریز وضعیت اجتماعی ۱۳۷۶ به بعد و تیر ۷۸ در میان دانشجوهای فعال آن سال‌­هاست و ارجاع به گذشته دارد و از سوی دیگر می­‌شود ذهنیت این جمع کوچک را نشانی از آنچه تازه داشت پا می­‌گرفت و جا باز می‌­کرد دید، یعنی ارجاعی در گریز از انقلابی‌گری و تقیّد سیاسی، به فردیت و جستجو برای دستیابی به آن “من ِ اجتماعی” که اول می‌­خواهد بداند که هست و “من” اش را پیدا کند تا آن­‌وقت نگاه کند و دریابد جایگاه (و نه پایگاه) اجتماعی­‌اش چه هست.

قصه‌ی این جایگاه و پایگاه اما مرا یاد رابطه و وضعیتی در اواسط دهه‌ی ۶۰ می­‌اندازد. دوستی داشتم که در سال­‌هایی که دوره‌ی جابه‌جایی ذهنیت­‌ها و موقعیت­‌ها بود و زمانی که خیلی خیلی کم فوکو را می­‌شناختند (می­‌دانستند کسی است که بعد از بهمن ۱۳۷۵ شال و کلاه کرد و از پاریس آمد ایران برای دیدار عواقب انقلاب ایران از نزدیک) برای جواب به وضعیت و سؤال‌های خودش فوکو می‌خواند و مقالاتی از او را هم ترجمه کرده بود. مقالات را از او می­‌گرفتم و می­‌خواندم و چون فارسی‌­ام بهتر از او بود و فکر می‌­کردم بد نیست بعضی­ مقاله‌­ها جایی منتشر شود، یکی دو تایش را ویرایش فارسی کردم و منتشر هم شد.

بعدا اتاقش آتش گرفت و مقالات ترجمه شده سوخت. او بهره‌­اش را برده بود و من هم چیزی که از خواندن فوکو در آن احوال برایم مؤکد شد اهمیت جایگاه اجتماعی بود در نسبت و تفاوت با پایگاه اجتماعی. این­‌که از کدام لایه و طبقه اجتماعی آمده­ای یا حتی این­که چه فکر می­‌کنی، یک سوی معادله است؛ مهم­‌تر این است که الان در جامعه چه­‌کاره‌ای و تو را به چه حرفه و موقعیت اجتماعی می­‌شناسندت.

به­‌واقع آن پایگاه و آن تفکر باید خودش را تکیه بدهد به موقعیتی زیستی/ اجتماعی از تو که تو را به دیگر عاملان زندگی و حرکت اجتماعی پیوند بدهد و تو را در کنار آن­‌ها بنشاند. حرفی و نظری اگر داری و بیان می­‌کنی، روشن باشد که هستی که این را می‌گویی. یک خلاء و حفره که دانشجوی سؤال و مسئله‌­دار سال به سال، به‌­تدریج اما موذی و ذهن­‌آزار، با آن مواجه می‌شود و برایش راه و دررو پیدا نمی­‌کند، همین “که” بودن در عرصه‌ی مناسبات اجتماعی است. نوعی پادرهوایی و تعلیق میان ذهن مسئولی که در خود می‌­پیچد و موقعیت مسئولانه پشتش نیست.

“بارها پیش اومده که دوست داشته­‌م یک آدم معمولی باشم. دانستن هر چی بیش­تر باشه، دردش بیش­تره. یک کارگر، یک کشاورز نمی‌دونه این مسائل‌و. داستان “میرانجا” رو مجبورم بگم؛ مال نادر ابراهیمی. میرانجا یک آدمی­‌یه همه­‌چی می‌­دونه. میرانجا توی یک روستاست توی یک جزیره. تا وقتی هست همه‌ی مردم بهش احساس نیاز می­‌کنن. همه چیزو توضیح می‌ده. جنگ چرا شروع می‌شه، فلان چیز چرا هست. صدها کتاب خونده. میرانجا از سؤال­‌های مردم خسته می‌شه. می‌ره کنار دریاچه‌­ای گوشه‌ی جزیره. بعد از مدتی مردم به نبودنش عادت می­‌کنن. می‌­بینن اگه هم ندونن جنگ چرا شروع می‌شه، باز زندگی‌شون می‌گذره. درد و فقط میرانجا می‌کشه.”

                                                                                                                                ابراهیم

 “خیلی مسائل بهش توجه نمی‌شه، مسئله‌ی مهمی که باید بهش توجه بشه همین فقر توی جامعه­‌ست. ولی در نهایت دانشجویی که این­‌ها رو متوجه می‌شه هیچ قدرت اجرایی نداره که جلوی این فقر و فحشا رو بگیره. ما فقط ناظریم. دانشگاه میله‌هایی بود که همیشه فکر می‌­کردم کی میشه ازش بیایم این­طرف و بریم توی قشر متفکر، قشر سازنده‌ی یک مملکت. حالا همه‌ش آرزو می­‌کنم کی می‌شه ازش برم اون‌طرف توی اجتماع و میون مردم. یک اجتماعی که واقعا کسی کاری به کسی نداشته باشه.”

                                                                                                                                 نرگس

 “من قبلش فکر می‌­کردم ما سیاسی هستیم. تأثیرگذاریم. فکر می‌­کردم اگر ما برنامه می‌ذاریم، تجمع می‌ذاریم، این کارو می­‌کنیم، یا این کارو نمی­‌کنیم، ما یک وزنه­‌ای هستیم. بعدا دیدم نه، ما مردمیم. به اندازه‌ی همه‌ی مردم هم آسیب‌­پذیریم. حتی جمع بودن‌مون، در معرض دید بودن‌مون هم زیاد تأثیری به حال‌مون نداره. یکسری بچه محصلیم. نهایتا می­‌شینیم نقد می­‌کنیم.”

                                                                                                                                 پیمان

حالا که با این گفته‌­ها مواجه می­‌شوم، در تردیدم که آن روزها ابراهیم و پیمان و نرگس را چه می­‌شد؟ گسست در کار بود، یا جابه­‌جایی یا توقف؟ احساسم این است که احوال سال­‌های بعدِ آن­‌ها بیش­ از هر حرف و حضوری جواب‌گوی سؤال یا تردید من می­‌توانست باشد.

روزبه اما با این­که آن روزها هم کم سیاسی نبود ـ و چوبش را هم خورده بود ـ و امروز هم پرشور خوره‌ی فلسفه و تفکر سیاسی در همه‌ی ابعاد تاریخی و نظری آن است (ارتباطم تنها با او پیش آمده و به امروز رسیده)، بیش­تر از راه انرژی و شور شعرهایش جذبم کرد. آن روزها حرف­‌هایش هم رنگ و بوی شعر داشت:

“من که فکر می­‌کنم از ۲۴ ساعت زندگیم ۲۵ ساعتش بی­‌پولم. همیشه در این مورد خاص خودمو به حماقت می­‌زنم: “مهم نیست، عیب نداره.” اما خیلی عیب داره. مثلا آدم با رفیقاش می‌ره بیرون. ۴۰۰ تومن بیش­تر ته جیبش نیست. یک کافه‌ی گرون، بحث روشنفکری، فوکو اینو گفت، بارت اینو می‌گه، ساختارگراها، مارکس … بعد موقع پول دادن که می‌شه بحث­‌های روشنفکری می‌ره کنار. تازه این یه نمونه‌ی جزئی‌شه. نمی‌­دونم. بی­‌پولی یه پدیده‌ی کاملا … (ادامه نمی‌­دهد). وقتی بی­‌پولم شاعرترم، هنرمندترم، نویسنده‌ترم، روشنفکرترم. وقتی پولدار می‌شم تبدیل یه یک بورژوای خیلی کثیف می‌شم.”

همان زمان متوجه بودم که حضور و شعرهای او و مطایبه­‌های پیام به من و ـ به تبع آن ـ بیننده اجازه می­‌دهد که با فاصله و مشاهده­‌گر با فضای سنگین و پرفشار حضورها، حرف­‌ها و موقعیت تاریخی/اجتماعی حال و پس ِ پشت ابراهیم و پیمان و نرگس مرتبط شویم و آن­‌را جذب کنیم و فرو دهیم. هنوز برایم غریب است که او با آن مایه از شور و ذهنیت شاعرانه بعد از آن دوره چه­‌طور دیگر شعر نگفت. اویی که می‌­توانست از فضای این شعر:

” …. دود می­‌دهم خودام را به اضطرار / ضرورت تضرع برای یک دقیقه تضارب آرا / با همین سبزه‌­روی خوشگل سرکش / که روی پله / پُک می‌­زنم بی کله / که کار تمام شد / به تشدید دال / دوست‌­ات دارم / کلنجار از درون جار از بیرون جور ِ یک جمله­‌ی زبون / زیاد دور نیست خانه‌­ام / خانم! به خانه نمی‌­گویم دوست دختر دارم / خطر دارد! / به خاطر من خطر کنید بیش­تر برایم پلک بزنید / پلک بزنید به احترام این بیست ثانیه که دل‌­ام برای­تان تپید / تپ! آقا دانشگاه تعطیل است / خنده‌­روی مستطیل صورتی بی دلیل! / در منتظر شماست و دربان به انتظار / تق!تتق! / خانم و آقا با هم چه نسبتی دارند؟!”

یک­باره بجهد به فضای این یکی شعر:

” مخ­مصه‌­ئی شده‌­ام

هی با خودام حرف می‌­­بافم

از مدار جهان حاشیه می­‌روم

خودام درون خودام افتاده‌­ام

روی سینه­‌ی خودام راه می­‌روم

به جای چای حسرت بریز در جدار پوست­‌پیازی تن من

تن من!

تنها شده‌­ام ـ تن­ها شده‌­ام

خصم خودام شده‌­ام.”

(شعر در فیلم تا همین جاست و در اصل آن اما ادامه دارد)

پیام همان سال­‌ها رفت آمریکا تا آن­‌جا بماند. اویی که ظاهرش نشان نمی­‌داد دست به سیاه و سفید بزند، دوره‌­ای آن­جا در پمپ بنزین کار می­‌کرد و بعد دیگر بی‌­خبر ماندم ازش. نام فیلم از حرف­‌هایی از او که در فیلم هم هست، شکل گرفت:

“آناکارینا به ژان پل بلموندو می‌گه: دوست داشتم مثل رمان­‌ها بودم؛ دارای ساختار، منطقی، تمیز. زندگی یه‌­جور دیگه‌­ست ولی؛ پر از دروغ و کثافت و … ـ یادم نیست اصل دیالوگ ـ جواب ژان پل بلموندو اینه: این زندگی‌­یه !”                                                                                                              

 

پیرهای بیست و دو سه ساله‌ی ما !
دیدگاه‌ها

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *