به دعوت هیئت مدیره انجمن مستندسازان، آقایان محسن رمضان زاده و بابک بهداد، برگزاری نهمین دوره جشنواره حقیقت را بررسی نموده‌اند. گزارش عملکرد مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی در برگزاری این دوره، برای ریاست این مرکز ارسال شد. متن این گزارش جهت آگاهی اعضای محترم به اطلاع می‌رسد.
نهمین جشنواره‌ی سینما حقیقت در آذر ماه ۱۳۹۴ برگزار شد. به دبیر محترم و تیم اجرایی جشنواره بابت زحمات برپایی این دوره، خسته نباشید می‌گوییم. برای اعتلای هرچه بهتر جشنواره‌ی دهم حقیقت، پیشنهاداتی ارائه می‌شود که امید است مقبول واقع شود.
چشم اندازی از بخش‌های مختلف جشنواره حقیقت
– بخش ملی: کوتاه (۱۲ فیلم) – نیمه بلند (۳۴ فیلم) – بلند (۲۸ فیلم) – خارج مسابقه
(۱۶ فیلم).
– بین الملل: کوتاه (۱۴ فیلم) – نیمه بلند (۱۰ فیلم) – بلند (۹ فیلم) – تجربی
(۱۱ فیلم) – پرتره (۷ فیلم) – قاره سیاه (۵ فیلم) – مستندهای شهر (۶ فیلم) – پنه بیکر (۶ فیلم) – لایپزیک (۶ فیلم) – آمریکا واقعیت یا رؤیا (۷ فیلم) – کیهان، نگاه ویژه به بحران آب (۱۱ فیلم) – نمایش‌های ویژه (۱۴ فیلم) – روزگار ما (۱۶ فیلم).
– شهید آوینی (۳۱ فیلم) – نکوداشت مرحوم مقدسیان (۵ فیلم) – نکوداشت مرحوم ندایی (۴ فیلم).
– بازار فیلم – ورکشاپ‌ها – جلسات نقد فیلم – رونمایی از کتاب‌ها.
الف) تراکم فوق العاده بخش‌های مختلف (ملی و بین المللی؛ شهید آوینی، بازار و ورکشاپ‌ها و….) از مهم‌ترین معضلات جشنواره است که زمینه ساز آسیب‌های دیگری گردیده است. بی‌بهره ماندن مخاطبان جشنواره از این همه برنامه‌های متنوع و همچنین سردرگمی برگزارکنندگان در اجرای حداقلی این بخش‌ها، از آفات بزرگ جشنواره است. انتقال بخش‌های غیررقابتی و برنامه‌های دیگر به زمانی خارج از ایام جشنواره و اجرای آن‌ها در طول سال، از ابتدایی‌ترین مسائلی است که بایستی در جهت اصلاح ساختار جشنواره نسبت به آن اقدام نمود. برپایی جلسات متعدد در محدوده هشت روزه جشنواره، اساساً قربانی کردن کیفیت در برابر کمیت است.
آنچه در این محدوده زمانی همانند اکثر جشنواره‌های معتبر می‌تواند به شایستگی برگزار گردد، بخش رقابتی ملی و بین الملل و صرفاً برپایی بازار فیلم است. شاید نحوه مصرف کردن بودجه که برای مدت محدود برگزاری جشنواره تخصیص یافته، باعث برپایی این حجم از برنامه‌ها در چنین زمانی (هشت روز) باشد که لازم است تغییری در این خصوص انجام شود. ایجاد بستری مناسب برای ارتباط مستند سازان داخلی با مدعوین و فیلمسازان خارجی در گروی کاستن از حجم برنامه‌های جشنواره است.
ب) کیفیت پائین نمایش آثار که شامل قرار گرفتن در ساعات نامناسب است و همچنین شیوه پخش نازل در سالن‌های غیراستاندارد، اولین آسیبی است که متأثر از تراکم انبوه برنامه‌های جشنواره است. اگر این رویه ادامه یابد، عملاً راهی برای ساماندهی این مهم (کیفیت نمایش فیلم‌ها) باقی نمی‌ماند. چنان چه بخش رقابتی ملی و بین الملل صرفاً در جدول پخش جشنواره قرار گیرند، روزانه با اکران ده ساعت، امکان نمایش کلیه آثار می‌سر می‌گردد. بدیهی است با این ساعات نمایش در طول یک روز به راحتی می‌توان سانس‌های مناسبی را در سالن اصلی سینما فلسطین طراحی نمود و همچنین در بازپخش آثاری که در ابتدا و انتهای جدول روزانه قرار گرفته‌اند ساعات مناسب میانی را به آن‌ها اختصاص داد تا عدالت در نحوه نمایش آثار رعایت شود. بدین ترتیب با پخش آثار رقابتی در سالن اصلی و فرعی سینما فلسطین (که می‌تواند محل اصلی جشنواره قلمداد شود) عملاً آثار به نحو مطلوبی به نمایش درمی آیند. عدم تبعیض در چگونگی پخش آثار از مهم‌ترین دغدغه‌های شرکت کنندگان در جشنواره است که با کمی برنامه ریزی، این مهم دست یافتنی است.
پ) در طی نه دوره جشنواره سینما حقیقت، این پنجمین دوره بود که بازار فیلم مستند در حاشیه آن برگزار می‌شد که طبق روال دوره قبل شکل و نحوه برگزاری آن به مانند تعدادی بازارهای فیلم در اروپا، به صورت «میزگردی» اجرا شد و در فضای آن خبری از غرفه‌های مرسوم بازارهای فیلم نبود. گذشته از فرم و شکل برگزاری این بازار که البته می‌شود درباره آن بحث کرد، شاید حالا بعد از گذشت پنج دوره بتوانیم این پرسش را مطرح کنیم که برگزاری این بازار تا چه اندازه مفید و مؤثر بوده است؟ یا به تعبیری اگر عمده‌ترین و مهم‌ترین اهداف یک بازار فیلم را تولید مشترک، پخش و عرضه بین المللی فیلم، معرفی فیلم‌ها به جشنواره‌ها، فروش فیلم‌ها به شبکه‌های مختلف تلویزیونی، جذب بودجه‌های حمایتی تولید و برپایی ورکشاپ‌ها و کنفرانس‌های آموزشی مرتبط در نظر بگیریم، بازار فیلم جشنواره سینما حقیقت تا چه اندازه توانسته در تحقق این اهداف موفق باشد؟ با بررسی و تحلیل نحوه برگزاری، فرآیند اجرایی و بازخورد این پنج دوره بازار فیلم و الگو قرار دادن دوره آخر این بازار به عنوان برآیند این مجموعه فعالیت در حاشیه جشنواره سینما حقیقت می‌توان به چند نکته مهم زیر اشاره نمود:
-شاید بتوان مهم‌ترین دستاورد برگزاری بازار فیلم در جشنواره سینما حقیقت را برپایی ورکشاپ‌ها و کارگاه‌های مرتبط با مقوله بازار فیلم در حاشیه آن دانست. با توجه به وضعیت و جایگاه بسیار کمرنگ سینمای مستند ما در بازار‌ها و مجامع بین المللی و میزان تقریباً صفر درصدی تولیدات مشترکمان، برگزاری این برنامه‌های آموزشی بسیار اهمیت دارند تا جایی که حتی بهتر است مسئولین اجرایی جشنواره از عنوان «بازار فیلم» صرفنظر کنند و تمرکز خود را بر روی بخش آموزش در مقوله‌های پخش و تولید مشترک بگذارند.
– با نگاهی به نمونه‌های موفق خارجی مانند بازار فیلم مستند ایدفا یا بازار فیلم کوتاه و مستند جشنواره فیلم کلرمون فرانسه می‌بینیم که بر پایی صحیح و سودمند بازار فیلم در کنار یک جشنواره بین المللی، رابطه‌ای مستقیم و بسیار نزدیکی با چگونگی برگزاری جشنواره و اعتبار آن دارد. به این معنی که بسیاری از متقاضیان حضور در بازار فیلم مستند (مانند پخش کنندگان بین المللی و نمایندگان جشنواره‌ها و شبکه‌های مختلف) ترجیح می‌دهند در بازاری حضور داشته باشند که بتوانند با آثار متنوع و متعددی رو به رو شوند و البته برگزاری چنین محافلی زمانی مؤثر خواهد بود که شرکت کنندگان بتوانند از طرق مختلف برای ایجاد فرصت‌های مالی شانس خود را امتحان کنند این در حالی است که جشنواره سینما حقیقت همچنان در ابعاد بین المللی نتوانسته اشتیاق و میل را در علاقه مندان خارجی و داخلی این عرصه ایجاد کند. به همین علت شاهد هستیم که متقاضیان و مهمان‌های خارجی مختص حضور در بازار فیلم در هر دوره بسیار محدود و‌گاه حتی افراد یکسانی هستند که بعضاً هم به بهانه‌های دیگری (از جمله داوری و یا برگزاری کارگاه و….) راهی جشنواره سینما حقیقت شده‌اند. در حال حاضر بازار فیلم جشنواره سینما حقیقت به جز بخش‌های آموزشی، بیشتر شبیه به یک محفل گپ و گفت بین مسئولین بخش بین الملل مراکز و سازمان‌های داخلی با مهمان‌های خارجی جشنواره شده است و متأسفانه بسیاری از فیلمسازان و تهیه کنندگان ما انگیزه‌ای برای شرکت در آن ندارند.
ت) امکان تفکیک مخاطبان اصلی از عموم علاقه مندانی که قصد استفاده از برنامه‌ها را دارند، باعث نظم بیشتر جشنواره و جلوگیری از اغتشاش می‌شود. دیدن رفتارهای ناشایستی که متأثر از ورود کنترل نشده افراد است، با تفکیک مدعوین اصلی از دیگر علاقمندان و اختصاص دادن هر یک از سینما‌ها به یکی از این دو طیف، عملاً فضای مناسبی را برای صاحبان اصلی این بخش که همانا مستندسازانند، فراهم می‌آورد. این مهم نیز زمانی امکان تحقق می‌یابد که حجم کلی برنامه‌های جشنواره، کاهش یابد تا امکان نمایش آثار رقابتی در هر دو سینما می‌سر گردد. توجه به این موضوع فضای بهتری را برای مدعوین و اصحاب رسانه پدید می‌آورد. چنین تغییری باعث خالی نماندن سینما سپیده و همچنین مانع از تراکم بیش از حد و ایجاد مزاحمت برای میهمانان اصلی در سینما فلسطین می‌شود.
ث) جشنواره شهید آوینی نیز که در کنار جشنواره حقیقت برگزار می‌شود، می‌تواند در پیکره اصلی جشنواره ادغام شود. به این ترتیب آثاری که هیات انتخاب مورد بررسی قرار می‌دهند چنان چه دارای کیفیتی مطلوب باشند، می‌توانند به بخش مسابقه راه یابند و امکان داوری برای بخش‌های متعدد (اعم از شهید آوینی، بحران آب و…) را پدید می‌آورند. به عبارت دیگر، ادغام جشنواره آوینی در جشنواره حقیقت باعث راه یافتن آثاری با ساختار محکمتر می‌گردد و داوران این بخش آثار مورد نظر را از میان راه یافتگان بخش‌های اصلی جشنواره برمی گزینند. این مسئله علاوه بر کوچک‌تر کردن حجم جشنواره، باعث ارتقای آثار راه یافته می‌شود که طبعاً با اهداف کلی برپایی این بخش، سازگار‌تر است. چینش آثاری ضعیف که از سر اجبار و به منظور به حد نصاب رسیدن این بخش انجام می‌شود، عملاً باعث آسیب جدی به محتوی این بخش می‌گردد و تعبیری وارونه از آن اهداف عالیه را سبب خواهد شد.
ج) درباره دیگر بخش‌هایی که هر ساله بنا به تقاضای سازمان‌ها و نهاد‌ها و بعضاً با توصیه هیات‌های انتخاب به جشنواره اضافه می‌شوند نیز می‌توان همانند مورد فوق، صرفاً پس از انتخاب آثار و راه یافتن آن‌ها به بخش مسابقه تصمیم گیری کرد. تشکیل هیات‌های گوناگون داوری که آثار مورد علاقه‌شان را از میان راه یافتگان به بخش اصلی برمی گزینند، علاوه بر کوچک شدن حجم جشنواره و ارتقاء آثار راه یافته به بخش مسابقه، باعث توجه به موضوعاتی می‌گردد که ممکن است داوران اصلی توجه چندانی به آن نداشته‌اند. فی المثل داوران سازمان محیط زیست یا شهرداری یا میراث فرهنگی و…. با توجه به آثار پذیرفته شده که همگان دارای کیفیتی ممتاز می‌باشند، آثار مورد علاقه‌شان را برمی گزینند. در این روش علاوه بر توجه به موضوعات گوناگونی که فیلمسازان به آن پرداخته‌اند، از تراکم مفرط جشنواره کاسته خواهد شد و آثار راه یافته نیز دارای کیفیت مطلوبی خواهند بود. چنان چه کمافی السابق به توصیه این سازمان‌ها و نهاد‌ها، بخش‌هایی به جشنواره الحاق گردد، عملاً پیکره فربه و ناتوانی پدید خواهد آمد که آثار ممتاز آن نیز قربانی چنین اغتشاشی می‌گردند. بخش «بحران آب» در جشنواره نهم، مثال بارزی در این زمینه است.
چ) انتقال برنامه‌های متعدد به زمانی خارج از زمان برگزاری جشنواره و واگذاری اجرای آن‌ها به انجمن مستندسازان، از مهم‌ترین مسائلی است که می‌تواند، سال پر رونقی را از پس جشنواره‌ای با کیفیت، پدید آورد. اجرای مراسم نقد که بهتر است منحصر شود به آثار برگزیده (شامل کاندید‌ها و برگزیدگان) در زمانی پس از جشنواره، باعث برگزاری بهتر این جلسات می‌گردد. همچنین برپایی جلسات گوناگون در قالب تحلیل مسائل مطرح شده در آثار که حاصل فعالیت یکساله فیلم سازان است، می‌تواند به اعتلای سینمای مستند یاری رساند. در همین راستا، برگزاری ورکشاپ‌ها و نکوداشت‌ها و…. در زمانی خارج از جشنواره، عملاً باعث ارتقاء کیفیت چنین برنامه‌هایی می‌گردد. شاید تنها جلساتی که می‌تواند به موازات جشنواره برگزار شود، دیدارهای گروهی فیلم سازان خارجی دعوت شده با فیلم سازان داخلی است که بهتر است این جلسات نیز با مدیریت اصناف مستند برگزار شود. بدیهی است علت برگزاری این نشست‌ها در ایام جشنواره، حضور میهمانان خارجی و استفاده بهتر از این فرصت است.
ح) تنظیم آئین نامه‌ی دقیق توسط شورای سیاستگذاری جشن و یا کار‌شناسان مربوطه برای اجرای جشنواره ضروری به نظر می‌رسد. در آئین نامه جشنواره‌ی سینمای حقیقت سیاست‌های جشنواره، اهداف، مقررات، نحوه‌ی اجرا و برگزاری، شیوه‌ی انتخاب فیلم‌ها و داوری، جوایز و بخش‌های اصلی و فرعی و وظایف دبیر و مدیر اجرایی در بخش‌ها و تبصره‌های مجزا تعریف می‌شود. پس از برگزاری هر دوره از جشنواره و ارزیابی آن، می‌توان اصلاحاتی در آئین نامه اعمال نمود و با توجه به موقعیت پیش آمده، مواردی به آن الحاق نمود که به این ترتیب، آئین نامه را هر ساله تکمیل‌تر و کم نقص‌تر می‌گردد. این امر باعث می‌شود که بدنه‌ی اصلی جشنواره هر سال محکمتر و ضریب اشتباهات در اجرای جشنواره کاهش یابد زیرا اکنون الگوی مشخص و چارچوبی معلوم و تخصصی وجود دارد و دبیر یا تیم اجرایی جدید، خود را ملزم می‌داند که پیرو سیاست‌های جشنواره باشد و اهداف بلند مدت آن را گام به گام دنبال کند.
* یکی از کارهای مفید پس از پایان جشنواره، ارائه گزارش کتبی دقیق از روند کار توسط مسئول و تیم اجرایی هر بخش به دبیر جشنواره است تا نتیجه‌ی کار در جشنواره به راحتی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. بهتر است این ارزیابی زیر نظر دبیر جشنواره و با همکاری انجمن‌ها و یا کار‌شناسان مستند صورت گیرد. به طور مثال گزارش از بخش بین الملل جشنواره که چه کارهایی انجام شده و نتیجه چه بوده است و یا در بخش روابط عمومی امسال چه حرکت‌های تازه‌ای رخ داده است.
*پیشنهاد؛ آمادگی همکاری در تنظیم آئین نامه‌ی جشنواره‌ی سینما حقیقت از طرف انجمن مستند سازان.
خ) در نشریه‌ی روزانه‌ی جشنواره امسال خبرهای نمایش فیلم‌ها، اخبار جشنواره، سخنان دبیر و مسئولین بخش‌های مختلف جشنواره، سخنان فیلمسازان ایرانی و خارجی، گزارش کارگاه‌ها و نقدهای مختلف فیلم‌ها آمده بود، امّا می‌توان به نکات زیر که در نشریه‌ی روزانه رعایت نشده اشاره کرد.
۱. عدم شناخت تیم اجرایی و دبیر تحریریه، دبیر اجرایی – از کارگردانان و عوامل سینمای مستند.
۲. در هر شماره چندین صفحه به کارگردانان و بازیگران و چهره‌های سینمای داستانی و عکس‌های آنان و نظرات و تعارفات آن‌ها درباره‌ی سینمای مستند پرداخته‌اند.
۳. در هیچ یک از شماره‌های بولتن، به عوامل دیگر فیلم‌ها مثل فیلمبردار، صدابردار و یا تدوین گر و پژوهشگر توجهی نشده است.
۴. در نشریه به طور منصفانه برای تمامی فیلم‌ها جا و اندازه در نظر گرفته نشده، برای فیلمی دو صفحه و برای فیلمی دیگر در انتهای صفحه کنار کادر چندین جمله‌ی کوتاه خبری.
۵. شاید بهتر بود که قبل از شماره‌ی اول نشریه روزانه که در روز دوم جشنواره پخش گردید، ابتدا یک نشریه‌ی مقدماتی که شامل پیام دبیر جشنواره و معرفی تیم اجرایی و شرح بخش‌های مختلف جشنواره است، توزیع می‌گردید.
۶. نداشتن تخصص و مسلط نبودن برخی از خبرنگاران و پرسشگران از عوامل سینمای مستند.
۷. به علت حجم بالای تعداد فیلم‌ها و رویداد‌ها اکثر گزارشات، خبری و خلاصه گفته شده است.
د) در کارگاه‌های آموزشی جشنواره‌ی سینما حقیقت، به نکات زیر می‌توان اشاره کرد:
۱. زمان برگزاری کارگاه‌های آموزشی بهتر است قبل از شروع جشنواره باشد تا با برنامه‌ها و نمایش فیلم‌های جشنواره تداخل نکند و بازتاب خروجی کارگاه‌ها در طول جشنواره در میان بحث و گفتگوی دانشجویان و مستندسازان دیده و شنیده شود.
۲. در شاخه‌های کارگردانی و فنی و تکنیکی فیلم مستند آموزش‌ها به صورت عملی و اجرایی با کارآموزان برگزار گردد، در غیر این صورت کلاس‌ها فقط انتقال تجربه‌ی شفاهی از استاد به کارآموزان است.
۳. برای هر شاخه از سینمای مستند مثلاً فیلمبرداری فیلم مستند، زمان و بودجه‌ی مناسب برای هر دانشجو در نظر گرفته شود، تا انتقال کارگاه و تجربه به درستی انجام گیرد.
۴. استفاده از دانش و تجربیات اعضای انجمن مستند سازان برای اساتید کارگروه و مجری بودن انجمن مستند سازان برای کارگاه‌های آموزشی (مخصوصاً کارگردانی و فیلمنامه و پژوهش).
۵. انتخاب یک استاد برای انتقال تجربه‌ی کامل و آموزش کافی فیلمسازی با تولید فیلم و در چندین مرحله در طول مدت یک سال، از ایده تا فیلم نامه، از فیلم نامه تا تولید و ساخت.
۶. برگزاری کارگاه‌های تخصصی‌تر مستند سازی برای فیلم سازان حرفه‌ای و آشنایی آن‌ها با مباحث جدید در سینمای مستند.
۷. گزینش و انتخاب کارآموزان با تعداد محدود برای ارتقای کیفیت مطلوب و بهتر.
۸. انتخاب کارآموزان برای فرستادن آن‌ها به کارگاه‌های خارج از کشور.
ذ) در بخش هیأت انتخاب و هیأت داوران جشنواره‌ی سینما حقیقت، موارد زیر پیشنهاد می‌گردد.
۱. نحوه و اجرای چگونگی انتخاب فیلم‌های مستند و چگونگی داوری در آیین نامه‌ی جشنواره‌ی حقیقت مشخص و مصوب شود.
۲. در تمامی دوره‌های جشنواره نمایندگانی از انجمن مستندسازان و تهیه کنندگان در هیأت انتخاب و یا داوری حضور داشته باشند.
۳. هیأت انتخاب و داوری حتماً از بدنه‌ی فعال سینمای مستند باشند. این مهم در بخش بین الملل که باعث صرف هزینه بسیار برای مدعوین می‌گردد از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. پرهیز از انتخاب افرادی که وابسته به جناحهای فکری و سیاسی خاصی می‌باشند، باعث ارتقاء سطح کیفی آثار راه یافته می‌گردد.
۴. اسامی هیأت انتخاب و داوری به طور رسمی در زمان انتخاب فیلم‌ها و داوری در سایت جشنواره اعلام گردد.
۵. اسامی فیلم‌های ارسالی با ذکر کارگردان و عوامل فیلم در سایت جشنواره اعلام گردد.
۶. زمانی مشخص برای اعتراض فیلم‌های پذیرفته نشده در نظر گرفته شود.
۷. بیانیه توسط هیأت انتخاب و داوری تنظیم و در اختتامیه قرائت شود.
۸. اشخاصی که برای هیأت انتخاب و داوری انتخاب می‌شوند تا یک دوره حق انتخاب و داوری نداشته باشند.
۹. داورانی از صنوف به صورت مستقل، آثار را داوری کنند. این مهم می‌تواند باعث ارتقای سطح داوری و به چالش کشیدن نظرگاه‌های گوناگون را سبب شود. اجرای جلساتی در خصوص مبحث داوری، باعث اعتلای این مقوله می‌شود و از تکرار اشتباهات گذشته می‌کاهد.
۱۰. بهتر است مدیرعامل مرکز گسترش، عهده دار مسولیت دبیری جشنواره نشود و در صورت امکان، فردی برای چندین سال سکان دار این منصب گردد. گرفتاری‌های روزمره‌ی مدیریت مرکز، قطعاً بر کیفیت اجرای جشنواره اثر خواهد گذاشت.
درپایان، انجمن مستندسازان آماده است تا با حضور خود در نشست‌هایی که از سوی مرکز برگزار می‌شود، درتنظیم آئین نامه و بهبود روشهای اجرایی همکاری کند.
سپاس فراوان
بابک بهداد – محسن رمضان‌زاده
باسپاس از
امید عبدالهی
اسفند ماه ۱۳۹۴